به مناسبت تولد نیلز بور : مرد شماره یک فیزیک اتمی، مرشد، نابغه،‌ فیلسوف!

4

در هفتم اکتبر سال ۱۸۸۵، یکی از نوابغ تاریخ فیزیک در کپنهاگ دانمارک دیده به جهان گشود: امروز هفتم اکتبر ۲۰۱۷، صد و سی دو سال از تولد نیلز بور بزرگ می‌‌گذرد. مردی که نه تنها بر فیزیک، که بر فلسفه هم تاثیر شگرفی گذاشت، نه تنها خودش فرد تاثیرگذاری بود، بلکه مانند یک مرشد، افراد بسیار و تاثیرگذاری چون شرودینگر،‌ هایزنبرگ،‌ کرامرز از معاشرت با او به کمال و پختگی اکتشافاتشان رسیدند. مناظرات معروف او با اینشتین، گواه دیگر این مدعاست. در این پست، با مرور برخی حقایق و معرفی چند کتاب درباره نیلز بور سعی می‌کنیم او را بیشتر به شما بشناسانیم. با دیپ لوک همراه باشید…

نیلز بور را به حق باید پدر فیزیک اتمی نوین نامید، زیرا اولین کسی بود که در سال ۱۹۱۳ مفهوم نوظهور کوانتش را برای اولین بار به دنیای اتم‌ها وارد کرد. قبل از او، به ترتیب پلانک در سال ۱۹۰۰ در تابش جسم سیاه و اینشتین در سال ۱۹۰۵ در اثر فوتوالکتریک (یا به طور دقیق‌تر در نور)، کوانتش را وارد کرده بودند،‌ بنابراین سومین جایی که کوانتوم در فیزیک ظاهر شد، اتم بود. بور دقیقا جایی وارد صحنه شد که به اعتراف بسیاری از دانشمندان، فیزیک اتمی به بن‌بست خورده بود: هیچ کس نمی‌توانست دلیل پایداری اتمی منظومه‌ای رادرفورد را توضیح دهد که الکترون‌هایش در اطراف هسته در حال چرخش‌اند، زیرا طبق قوانین الکترودینامیک، الکترون‌های در حال چرخش، به طور مداوم از خودشان تابش گسیل می‌کردند و عاقبتی جز سقوط بر روی هسته، برایشان قابل تصور نبود! اما بور پایداری اتم را با استفاده از کوانتش انرژی یا همان مدارهای انرژی توضیح داد. راستش را بخواهید مدل اتمی او سرشار از تناقض بود، اما در عین حال،‌ بخش بسیار مهمی از حقیقت را در برداشت: کوانتوم. اگرچه مدل اتمی بور نتوانست پایش را فراتر از هیدروژن بگذارد و از توضیح اتم‌‌های بعد از هیدروژن،‌عاجر ماند، اما خط فکری فیزیکدانان درباره ساختار اتم را به کلی تغییر داد.

بور نه تنها یک دانشمند، که یک فیلسوف تمام عیار بود؛ البته این نکته در مورد بیشتر فیزیکدانان قرن بیستمی، یعنی عصر طلایی کوانتوم صدق می‌کند و علت آن هم متزلزل شدن پایه‌های تفکر سنتی و ورود افکار و مفاهیم نو به دنیای فیزیک و متعاقبا به فلسفه بود. تاریخ گواهی می‌دهد در هر دور‌ه‌ای که چارچوب‌های فکری درهم‌شکسته،‌ پای افکار و نگرش‌های عمیق‌تری در میان بوده است. پانوماریف در بخشی از کتاب زیبا و عمیقش به نام «در آنسوی کوانت»، درباره جایگاه بور چنین می‌نویسد:

کشف بور همانند هر اکتشاف حقیقا بزرگ، کاری بود مشکل، ولی درک آن آسان. قدرت و نیروی نظریه‌ی بور، به سادگی غیرقابل اثبات و قابلیت درک آن است. اصول اساسی آن برای هر شخص باسوادی قابل فهم است. تصویری که بور داد، توجیه مفاهیم غیر عادی مانند مکانیک کوانتومی را، ممکن ساخت و این تصویری بود که نشانه‌ی عصر ما گردید. علاوه بر این، اگر در نظر بگیریم که این تصویر با تمام سادگیش، خواص اساسی اتم‌ها را به درستی منعکس می‌کند، آنگاه بلافاصله استثنایی بودن آن به چشم می‌آید. در سوم مارس ۱۹۷۲، فضاپیمای پایونیر ۱۰ به سوی سیاه‌ی مشتری پرتاب شد. علاوه بر دستگاه‌های موجود در این فضاپیما، یک صفحه‌ی آلومینیومی در آن قرار داشت که بر روی آن طرحی از زن و مرد، وضع منظومه شمسی و بالاخره طرحی از اتم هیدروژن یعنی مهم‌‌‌ترین چیزهایی که ساکنان کره زمین تصمیم گرفتند به اطلاع تمدن‌های خارج از کره زمین برسانند، حکاکی شده بود. اگر امروز، صد نفر فیزیکدان را به طور تصادفی برگزینیم، شاید یکی دو نفر از میان آنها،‌ مقاله مشهور بور در سال ۱۹۱۳ را خوانده باشد،‌در حالیکه هر یک از آنها مشروحا نظریه او را می‌توانند توضیح دهند. این بدان معناست که اکنون نظریات بور، فقط موضوعی علمی نبوده، بلکه موضوع موردنیاز فرهنگ است،‌ یعنی همان‌ عالی‌ترین چیزی که هر نظریه‌ای می‌تواند به آن دست یابد. «انسانی را که دست تقدیر برگزیده تا نظریه‌ی کبیری تقدیم جهان کند، نیازی به ستایش آیندگانش نیست، همان خلاقیت او نفع قابل ملاحظه‌تری به او ارزانی داشته است». این سخنان اینشتین است که به طور یکسان درباره پلانک و بور گفته است

نیلز بور در اواخر عمر خود به کشور شوروی سفر کرده و از گرجستان دیدن کرد. در یکی از روزهایی که او با عده‌ای از فیزیکدانان گرجی در دره‌ی زیبای آلازانی استراحت می‌کرد، جمعی از روستاییان در همان نزدیکی، مجلس انسی داشتند که بر حسب آداب و سنن باستانی، آواز می‌خوانند و شراب می‌نوشیدند. نیلز بور در عین اینکه شخصیت بزرگی بود، بسیار کنجکاو هم بود، او از جای برخاست و به سوی روستاییان رفت و با مهمان‌نوازی سنتی گرجیان پذیرایی شد. یکی از فیزیکدانان همراه او، وقتی نزد روستاییان رسیدند، چنین آغاز به سخن کرد: «نیلز بور دانشمند مشهور…» ، ولی رییس قبیله با اشاره چشم او را دعوت به سکوت کرد و خود رشته‌ی سخن را به دست گرفت و خطاب به یاران حاضر گفت: «دوستان! یکی از بزرگترین دانشمندان، پرفسور نیلز بور مهمان ما هستند. اون بنیان‌گذار فیزیک اتمی است. آثار او در مدارس کلیه کشورها تدریس می‌شود. او از دانمارک پیش ما آمده است، برای او و همراهانش عمر طولانی، تندرستی و کامیابی و برای کشورش، صلح و رفاه را آرزو داریم». سخنان رییس قبیله آهسته برای بور ترجمه می‌شد و هنگامیکه سخنانش به پایان رسید، پیرمردی از جای برخاست و دست بور را با دو دست گرفت و با مهربانی بوسید. پس از او، کوه‌نشین دیگری برخاست و در حالیکه در برابر نیلز بور سر فرود می‌آورد،‌جام خود را که از شاخ گاو ساخته شده و لبریز از شراب بود تا آخرین قطره نوشید. این حادثه که به نظر، غیرممکن می‌آمد، نیلز بور را که عمرش در میان حقایق خارق‌العاده و شگفت‌انگیز مکانیک کوانتومی گذشته بود،‌چنان مبهوت کرد که گریست و با شگفتی از تمام آنان، سپاسگزاری کرد.

 

نیلز بور،‌شاگرد ارنست رادرفورد بود و در آزمایشگاه وی، پرورش یافت، همانطور که بعدها آزمایشگاه و حتی خانه‌ی شخصی‌اش، محل بحث‌های بزرگترین دانشمندان هم‌عصرش بود. بور به واسطه‌ی اکتشافات و شخصیت علمی-اجتماعی‌اش، محبوبیت زیادی به ویژه در میان هموطنانش داشت، به گونه ای که پس از دریافت چایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۲۲، شرکت آبجوسازی کارلزبرگ در کپنهاگ، خانه‌ای در مجاورت کارخانه آبجوسازی به وی هدیه داد که به طور مستقیم و رایگان از کارخانه به خانه‌ی او لوله‌کشی شده بود! (به نقل از فوربس). دولت دانمارک به احترام و بزرگداشت نیلز بور تمبر پستی با تصویر او چاپ کرد. او در ۱۸ نوامبر سال ۱۹۶۲ و در سن ۷۷ سالگی درگذشت.

تمبر نیلز بور
در این پست، مجال مرور زندگینامه و بررسی شخصیت علمی -اجتماعی نیلز بور وجود ندارد، بنابراین به معرفی مقاله اصلی او و دو کتاب مفید که به رایگان در دانلودکده دیپ لوک قرار گرفته‌اند، بسنده می‌کنیم:

دانلود مقاله اصلی نیلز بور در سال ۱۹۱۳

فزیک اتمی و دانش بشری نوشته‌ی نیلز بور

لحظات نیلز بور در فیزیک، فلسفه و سیاست

زاده‌ی اردیبهشت ۶۹، دانشجوی دکترای شیمی کوانتوم محاسباتی در دانشگاه شهید بهشتی، سردبیر دیپ لوک، طراح وب،گرافیک و موشن. مشتاق دیدن، فهمیدن و کشف‌ کردن رازهای شگفت‌انگیز هستی، به ویژه‌ دنیای اتم‌های سرکش.

گفتگو۴ دیدگاه

  1. سلام خانوم ریاحی..
    خیلی خیلی ممنون..با اینکه تو فیزیک پیش و شیمی۳ خیلی این دانشمندا منو گیج کرده بودن و ریخته بودنم بهم ولی الان بعد خوندن چند مقاله از شما و همکاراتون خیلی علاقمند شدم..
    ان شاءالله با تمام انرژی ادامه بدین و تو راهتون موفق باشین..
    انسان هایی مث شما برا جامعه ما ضروری هستن..

    اگ لطف کنین ی بار ی چک کلی هم میکرده باشین ک غلط املایی و نگارشیش گرفته بشه خیلی خوبه..
    زشته برا همچین مقاله جالبی واژه “برخاست” اشتباه نوشته شده باشه..

    بازم سپاس فراوان..
    موفق باشین..

    • سپاسگزارم از لطفتون حسین عزیز. خوشحالم که دیپ لوک براتون جذاب بوده. امیداورم با همراهی دوستانی چون شما، دیپ لوک روز به روز بزرگتر بشه. در مورد اطلاع غلط تایپی هم که ناشی از خستگی بوده، ممنونم. اصلاح شد

  2. سلام
    وقت بخیر
    خداقوت جامع ومفید بود.
    امکانش هست با ذکر منبع برای مطالب نشریه وکانال انجمن دانشگاهمون استفاده کنیم؟
    اگرامکانش هست به ایمیلم ریپلای کنید

ارسال نظر