دیپ بوک: معرفی کتاب «نسبیت: خاص و عام» نوشته پروفسور ثبوتی

کتاب خوب، بهترین موجودی است که می‌تواند فرصت طلایی تجربه‌ی چندباره‌ی زندگی را به شما بدهد و به قول آبراهام لینکلن، شما را متوجه کند افکاری که تصور می‌کنید بدیع و تازه‌اند، آنقدرها هم نو نیستند و افرادی پیش از شما نیز اینگونه اندیشیده‌اند. به نظرم رنه دکارت دلیل این امر را به زیبایی بیان کرده است:

خواندن تمام کتاب‌های خوب به مثابه‌ی گفتگو با بهترین عالمان قرون گذشته است.

البته که تعداد کتاب‌های خوب، کم نیست (هرچند همچنان بسیار کمتر از کتاب‌های بد است!)، اما هر کتاب خوب جدیدی می‌تواند زاویه‌ی نگاه ما به موضوع کتاب را به اندازه‌ی تفاوت زاویه‌ی تفکر نویسنده با نویسندگان قبلی تغییر دهد و از این رو، دید ما را کامل‌تر کند، بنابراین برای داشتن یک دید جامع، باید همیشه ولع خواندن کتاب‌های خوب جدید را داشته باشید. نکته‌ی دیگری که به نظرم حائز اهمیت است، زبان کتاب است. اگر چه کتاب‌های خوب خارجی فراوانند، اما فکر می‌کنم شما هم با من موافق باشید که لذت خواندن کتاب خوبی که از ابتدا به زبان مادری خواننده نوشته شده، قدرت درک و لذت فهمش را چند برابر می‌کند. کتابی که امروز قصد معرفی آن را داریم این ویژگی‌ها را دارد: کتاب «نسبیت: خاص و عام»، یک کتاب خوبِ پارسی است که توسط یکی از بزرگترین اساتید فیزیک ایران، پروفسور یوسف ثبوتی نگاشته شده است (زندگینامه‌ی دکتر یوسف ثبوتی در ویکی پدیا).

همه می‌دانیم که نظریه‌ی نسبیت، یکی از مهم‌ترین ارکان فیزیک مدرن بوده و شاید جعبه‌ پاندورایی باشد که مفاهیم مرموز زیادی را به همراه می‌آورد و همین امر، اهمیت یک کتاب خوب را در این زمینه دو چندان می‌کند. کتاب «نسبیت: خاص و عام» که ماه گذشته منتشر شد، مصداق چنین کتابی است. به منظور کسب اطلاعات جامع‌تر و دقیق‌تری قبل از خرید، صفحات مهم شامل جلد، صفحه اطلاعات، فهرست کامل مطالب و مقدمه‌ را برایتان گردآوری کرده‌ایم که در زیر می‌توانید مشاهده کنید (با کلیک یا کشیدن گوشه‌های بالایی یا پایینی برگه، می‌توانید کتاب را ورق بزنید).

کتاب نسبیت: خاص و عام دکتر ثبوتی

معتبرترین نقد برای کتابی که توسط یک استاد با تجربه نوشته شده، نقدی است که توسط متخصص دیگری نوشته شده باشد؛ پس بدون هیچ‌گونه معطلی، به سراغ نقد موشکافانه‌ای می‌رویم که توسط دکتر یاسمن فرزان (فیزیکدان هیئت علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و محقق مرکز بین‌المللی فیزیک نظری عبدالسلام) نگاشته شده و زوایای مختلف این کتاب را مورد بررسی قرار داده است:

کتاب تنها در ۲۰۰ صفحه، مباحث مهم و کلیدی نسبیت خاص و عام را پوشش می دهد. به مارک تواین، نویسنده شهیر و تیزبین آمریکایی (نویسنده تام سایر و….) منسوب است که نامه‌ای را با این جمله شروع کرده است: «متاسفم که این نامه این قدر طولانی است اما متاسفانه وقت نداشتم آن را کوتاه‌تر بنویسم!» در نظر اول این جمله طنزآمیز و متناقض می‌نماید اما هر کس که دستی در نوشتن دارد درک می‌کند که چه قدر این جمله حکمت دارد. وقتی می‌خواهیم مطلبی را کوتاه بیان کنیم یا بنویسیم ناگزیریم بارها و بارها آن را سبک سنگین کنیم تا دریابیم چه نکاتی آن قدر ارزشمند هستند که ارزش گنجاندن در متن موجز را دارند. نویسنده کتاب حاضر که حدود نیم قرن به آموزش فیزیک پرداخته، فرصت کافی داشته است که دقیقا «گٌل» مباحث نسبیت خاص و عام را در کتاب گردآورد. جالبه مطالبی را هم آورده که اغلب تدریس نمی‌شه مثل میدان پروکا.

استادان کم‌تجریه اما مسئولیت‌پذیر و باسواد، به هنگام تدریس نسبیت خاص و عام، دانشجویان را با پرداختن به جزئیات نمادگزاری (نوتاسیون) یا مباحثی فرعی و انتزاعی در مورد انحنا (در مورد نسبیت عام) کلافه می‌کنند. دست آخر دانشجویان علی‌رغم صرف وقت زیاد چیزی از نسبیت نمی‌آموزند. اگر گرفتار چنین استادی شده باشید، قطعا توصیه می‌کنم که کتاب جدید دکتر ثبوتی را تهیه نمایید و خود مطالعه کنید.

در مقابل آن قبیل استادان کم‌تجربه اما سخت‌کوش، استادانی هم هستند که کلاس‌های درس نسبیت را به قصه‌گویی می‌کشانند. در واقع به جای آن که درس نسبیت دهند، سناریوی فیلم‌های علمی-تخیلی  راتعریف می‌کنند! اغلب دانشجویان (به خصوص دانشجویان متوسط رو به ضعیف) خوششان می‌آید و در برگه‌های ارزیابی استاد نمره خوبی به او می‌دهند. اما محبوبیت لزوما به معنای حقانیت نیست. از این گونه کلاس‌ها نمی‌توان نسبیت خاص و عام آموخت. کتاب پروفسور ثبوتی کتاب درسی جدی و جدیدی است که جا به جا مباحث را به فرمول‌بندی‌های ریاضی، مزین و استوار می‌نماید (چنان که کتاب جدی فیزیک را باید و شاید).

برای یک دانشجوی خوب و متوسط فیزیک، آموختن مطالب همین کتاب با همین دقت کافی است. کتاب دکتر ثبوتی چنان می‌آموزد که دانشجو اگر فیزیک آکادمیک را هم ترک کند، دانش نسبیت با او همراه خواهد ماند. پس فردا وقتی یکی از «نوابیغ» ادعا می‌کند که فرضیه‌ای داده که نسبیت اینشتین را ضربه فنی کرده است، می‌تواند استدلال کند که چرا حرف این «نوابیغ» از منظر دانش فیزیک بی‌معنی است. یا وقتی می‌شنود که اندازه‌گیری‌های GPS نیازمند لحاظ کردن اثرات نسبیت خاص و عام هست کمابیش متوجه می‌شود که چرا.

برای دانشجویان خیلی خوب و عالی، کتاب آقای پروفسور ثبوتی نقطه آغاز خواهد بود. شیرینی مطالب و انگیزه‌ای که ایجاد می‌کند دانشجوی ممتاز را وا می‌دارد که در فرمالیزم ریاضی مبحث غور بیشتری کند. چه بسا چند برابر درس آن استاد کم‌تجربه که در آغاز اشاره کردم در فرمالیزم غوطه خورد، اما این بار با انگیزه و هدف فهمیدن موضوعی خاص، درگیر فرمول‌ها می‌شود. در نتیجه، دیگر کلافه نمی‌شود!

من کتاب را ورق زدم تا اگر مبحث مهمی در نسبیت هست که من از آن ناآگاه هستم دانش خود را تکمیل کنم. (که البته فراوان هست!) به اعضای گروهم (که دانشجویان تحصیلات تکمیلی و پسا دکتری هستند) همین توصیه را نمودم. کتاب حاضر کتابی است که به شدت توصیه می‌کنم هر کسی که مدرک لیسانس فیزیک یا بالاتر دارد در کتابخانه خانه یا محل کارش داشته باشد.

و اما نکته‌ای در مورد طرح روی جلد کتاب! برای فهمیدن نکته آن، نیاز به دانش نسبیت خاص است. پیاده به دوچرخه‌سوار می گوید: «چرا کتابی شده‌ای؟ ساعتت هم که عقبه!» اشاره‌ای است به اتساع زمان و انقیاض طول در نسبیت خاص. دوچرخه سوار پاسخ می‌دهد: «ببین کی به کی می‌گه؟» این هم اشاره به آن است که از منظر دوچرخه سوار پیاده در حال حرکت است و او نیز همان اثرات را در مورد دوچرخه سوار مشاهده می‌کند.

دوست عزیزم که در کار نشر کتاب بسیار باتجربه و صاحبنظر است معتقد است که طرح روی جلد مناسب کتاب‌های «فیزیک برای همه» است نه یک کتاب جدی درسی تخصصی آن هم به قلم وزین بزرگمرد فیزیک ایران، جناب آقای پروفسور ثبوتی. علی الاصول با ایشان موافقم اما با توجه به شناخت نسبتا نزدیکی که از این بزرگمرد دارم این انتخاب طنازانه را نابجا نمی‌دانم. کسانی که از دور پروفسور ثبوتی را می‌شناسند ابهت استادانه، وقار و طمانینه ایشان را که واقعا گیراست مشاهده می‌کنند. اما یک مقدار بیشتر با ایشان ارتباط داشته باشید در زیر ابهت و وقار استادانه، روحیه کودک ده ساله ای را می‌بینید که به تازگی کشف کرده با اسباب بازی‌اش می‌تواند شیطنت جدیدی ترتیب دهد. طرح جلد کتاب با این روحیه ایشان خیلی سازگار است. به عقیده من، پژوهشگر وافعی دانش‌های بنیادی، بزرگسالی است که روحیه کنجکاوی کودکانه را در دل زنده نگاه داشته باشد.

انتشار این کتاب و حفظ روحیه کنجکاوانه را به بزرگمرد فیزیک ایران تبریک می گویم و امیدوارم شاهد انتشار کتاب‌های دیگری از ایشان در آینده باشیم.