به مناسبت تولد چهارسالگی دیپ لوک: معنای زندگی چیست؟

امسال و در جشن تولد چهار سالگی دیپ لوک، قصد دارم روی مهم‌ترین سوالی که برای هر انسانی پیش می‌آید، دست بگذارم: معنای زندگی چیست؟ این سوال که به شکل‌های مختلفی می‌تواند پرسیده شود، بی‌شک مهم‌ترین سوالی است که هر انسانی می‌تواند و البته باید از خود بپرسد. مقاله‌ی زیر، در واقع آش شله قلمکاری است که به کمک برخی از کتاب‌بازی‌های من‌ نگاشته شده و قرار نیست مثل سایر مقالات دیپ لوک، فیزیکی به ماجرا نگاه کند، بلکه بیشتر نظری شخصی است که قصد دارد تلنگری برای خودم و خوانندگان دیپ لوک باشد تا نگاهمان را هر چه بیشتر عمیق کنیم.

بگذارید با طنز شروع کنم: اگر از کسی که کتاب راهنمای مسافران مجانی کهکشان^۱ را خوانده باشد، بپرسید معنای زندگی چیست، بدون لحظه‌ای شک و تردید خواهد گفت : ۴۲، زیرا در این رمان علمی-تخیلی، فرازمینی‌ها کامپیوتری ساخته‌اند تا به کمک آن بفهمند معنای زندگی چیست. جواب کامپیوتر به این سوال، عدد ۴۲ است. این کتاب، موفقیت‌های بسیار درخشانی بدست آورد و افراد زیادی را عاشق خود نمود، از جمله گیک‌ها^۲ (کامپیوتربازها) و نردهای^۳ کامپیوتر (خوره‌های کامپیوتر) و دقیقا به همین خاطر است که اگر سوال «معنای زندگی چیست»^۴ را از گوگل بپرسید، باز هم با عدد ۴۲ مواجه خواهید شد!

به نظر می رسد برای خلق هر چیزی، دلیلی وجود دارد و برای خلق بشر هم باید دلیلی وجود داشته باشد. به نظرم می‌توانیم از دو جنبه‌، وجود یک دلیل را نگاه کنیم: خالق و مخلوق. اجازه دهید بحث خالق را کلا کنار بگذارم، چرا که جنجال بر سر این موضوع، به اندازه‌ی کل تاریخ بشر قدمت داشته و هنوز هم جوابی قطعی ندارد و البته که لازمه‌ی یک سوال فلسفی عمیق، همین است. همانطور که برتراند راسل می‌گوید تنها می‌توان برای پرسش‌های علمی، جوابی قطعی پیدا کرد، اما در مورد پرسش‌های حیاتی فلسفی، هیچ پاسخ قطعی وجود ندارد، ما فقط می‌توانیم به نظرات شخصی برسیم. پس چرا باید چنین سوالاتی بپرسیم؟ چون انگیزه‌بخش ذهنمان هستند. پس اگر تئیسم^۵ (خداباوری)، آتئیسم^۶ (خداناباوری)، اگنوستیسیسم^۷ (ندانم ‌گرایی)، اسکپتیکیسم^۸ (شک گرایی) و ده‌ها مکتب و دکترین فلسفی دیگر در مورد وجود خالق را کنار بگذاریم، به خود انسان می‌رسیم. زندگی یک انسان چه معنایی دارد. شاید بیشتر ما معنای زندگی هر کس را به هدفی که دارد، تعبیه کنیم، اما از نظر روانشناسی این دو مفهوم، با وجود درهم تنیدگی عمیق، تفاوت ظریفی با یکدیگر دارند. «معنا» نوعی ارتباط است که ما، بین خاطرات، رویدادها، افراد و اشیایی که به ظاهر به یکدیگر غیرمرتبط هستند، برقرار می‌کنیم و از این رو یک مفهوم شناخت‌-محور است. برعکس، هدف چیزی است که کنش-محور و انگیزشی است. افرادی که در زندگی، هدفی را دنبال می‌کنند، دارای سطح زندگی بالاتری هستند و افراد که هنوز در جستجوی هدفی هستند، سطح زندگی پایین‌تری دارند. نکته‌ی جالب اینکه، افراد بیشتر از چیزی که تصور می‌شود در مورد هدف زندگی فکر می‌کنند و مهم‌ترین عواملی که آنها را به این فکر می‌اندازند، روابط و شغلشان است.

به سوال معنای زندگی چیست برگردیم. در این مورد نظرات بسیار مختلفی در فلسفه وجود دارد. در یک سر طیف، فلسفه‌ی نهیلیسیم یا هیچ انگاری قرار دارد که معتقد است زندگی، پوچ است و معنایی ندارد که نیچه را می‌توان جزو مهم‌ترین افراد این گروه دانست. لئو تولستوی نیز در کتاب اعتراف خود، به این نتیجه می‌رسد که زندگی، معنایی ندارد و انسان‌ها را در برخورد با این سوال، به چهار دسته تقسیم می‌کند: گروه اول، انسان‌های غافل و نادان هستند، احمقانی که هرگز با سوال معنای زندگی مواجه نشده‌اند و از درک این سوال، عاجزند. گروه دوم، افرادی که از یاس و رنج زندگی آگاهند، ولی سعی می‌کنند از جنبه‌های مثبت زندگی، تا حد امکان لذت ببرند، مانند اپیکور که نماد یک فیلسوف لذت‌گراست. گروه سوم، پس از اینکه متوجه می‌شوند زندگی معنایی ندارد، به زندگی خود پایان می‌دهند و گروه چهارم، افرادی هستند که اگرچه می‌دانند زندگی معنایی ندارد، همچنان به آن چسبیده‌اند یا به قول تولستوی، ضعیف‌تر از آنند که خودکشی کنند. البته که خودکشی، مقوله‌ی بسیار پیچیده‌ای است. دورکیم در اثر معروفش به نام خودکشی، عوامل پشت پرده‌ی این عمل را مورد توجه قرار می‌دهد و به الگوهای منظمی در این مورد می‌رسد. به عنوان مثال وی درمی‌یابد خودکشی در جوامع کاتولیک، به طرز چشمگیری نسبت به جوامع پروتستان، پایین‌تر است و دلیل آن، همبستگی اجتماعی بیشتر در جوامع کاتولیک و ضدیت آن با فردگرایی است. آلبر کامو نیز، خودکشی را تنها مسئله‌ی فلسفی واقعا جدی می‌داند و تمام مسائل فلسفی بعدی را در اولویت‌های بعدی قرار می‌دهد.

مکتب دیگری که در مواجهه با سوال معنای زندگی چیست ، رویکرد مثبت‌تری را اتخاذ می‌کند، اگزیستانسیالیسم^۹ (هستی گرایی) است که می‌گوید معنای زندگی انسان‌ها در گروی انتخاب آنهاست و انسان‌ها می‌توانند به زندگی خود معنا ببخشند. به اعتقاد ژان پل سارتر، یکی از پیشگامان این فلسفه، معنای زندگی چیزی نیست که قرار باشد آن را جستجو کنیم، بلکه چیزی است که شخصا باید آن را خلق کنیم و به همین دلیل است که هستی را بر چیستی، مقدم می‌داند.

انسان‌های بسیار زیادی وجود دارند که زندگی را بی‌معنا نمی‌دانند و برعکس، با انگیزه‌ی بسیاری هم برای آن تلاش می‌کنند و حتی می‌جنگند. دو عامل می‌تواند چنین معنایی را برای زندگی خلق کند: عوامل بیرونی و عوامل درونی. عوامل بیرونی، چیزهایی مانند مذهب و برخی جریان‌های اجتماعی هستند. در این مورد، افراد، بر اساس جستجوی شخصی به یک معنای خاص برای زندگی نرسیده‌اند، بلکه صرفا پذیرش یک مکتب یا قرار گرفتن در یک گروه خاص، آنها را به چنین مرحله‌ای رسانده است. برخلاف دسته‌ی اول، دسته‌ی دومی هم وجود دارند که تحت تاثیر عوامل بیرونی قرار نگرفته و در واقع با آنها مجاب نمی‌شوند و به همین دلیل است که با جستجو و کاوش، معنایی برای زندگی خود می‌یابند.

با اینکه قضاوت درباره‌ی انتخاب هر انسان، بسیار سخت و دشوار است، اما  به نظر من، گروه دوم، انتخاب درست‌تری کرده‌اند، شاید چون فکر می‌کنم باورهایی که با گشودگی ذهن و کاوش و جستجو بدست آمده‌اند، عمیق‌تر و منطقی‌تر بوده و به دور از تعصب‌اند. هر چند ممکن است باورهای گروه اول، بسیار محکم‌تر باشد. در واقع گروه اول، بیشتر به مفاهیم ایدئولوژیک پناه می‌برند، یعنی مفاهیم و باورهای متعارفی درباره‌ی جهان که لزوما ممکن است درست نباشند (حتی مارکس، ایدئولوژی را آگاهی کاذب^۱۰ نامیده است). متاسفانه در دنیای امروز، بیشتر افراد در دسته‌ی اول تولستوی قرار می‌گیرند و شاید فرهنگ توده‌ای^۱۱ را بتوان یکی از عوامل مهم این امر دانست. به اعتقاد جامعه‌شناسان مکتب فرانکفورت، این فرهنگ در قرن بیستم توسط طبقه‌ی جدید بورژوآزی تجاری و از طریق رسانه‌ها و با هدف بدست آوردن سود هر چه بیشتر به جامعه اعمال شده است. با این حساب،‌ جامعه درگیر ارزش‌های سطح پایین‌تری نظیر سرگرمی و لذت شده و از تفکر به ارزش‌های والاتر دور می‌شود.

یافتن معنایی برای زندگی، شاید مهم‌ترین کاری باشد که هر انسانی در طول عمرش می‌تواند انجام دهد. فلسفه‌بافی‌های بالا، فقط تلنگری برای درگیر شدن دوباره با این سوال بود. به نظر می‌رسد پیدا کردن یک معنی ارزشمند برای زندگی، بیش از هر چیزی بتواند انسان را در زندگی به پیش ببرد، چرا که اگر زندگی را چیز پوچی بیابیم، آنطور که شوپنهایمر می‌گوید پاندولی خواهد بود که مدام بین رنج و ملال در نوسان است. به شخصه دوست دارم لاری داستان لبه تیغِ سامرست موآم یا سانتیاگوی داستان کیمیاگر پائولو کوئلیو باشم، تا مرسوی داستان بیگانه آلبر کامو! اما به هر حال هر کسی،‌ آزاد است تا معنای زندگی‌اش را آنطور که می‌خواهد تعیین کند.

با همه این اوصاف، هر سال متوجه می‌شوم معنای زندگی برایم تغییر کرده و چیزی که اکنون از زندگی میفهمم، چیزی نیست که چند سال پیش درک می‌کردم و بنابراین، خیلی هم شبیه به چیزی که در سال‌های آینده خواهم فهمید، نخواهد بود؛ به همین خاطر است که هر سال همین روز، یعنی روز تولدم، دوباره از خودم می‌پرسم معنای زندگی چیست و هر بار بیشتر و بیشتر به این جمله‌ی راینولد نیبور ایمان می‌آورم که: هر بار معنای زندگی را می‌فهمم، عوضش می‌کنند!

1.  The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy
2. Geek
3. Nerd
4. The answer to life the universe and everything
5. Theism
6. Atheism
7. Agnosticism
8. Skepticism
9. Existentialism
10. False consciousness
11. Mass culture