آیا جوایز همیشه باعث رشد علم می‌شوند؟

هرساله جوایز پرشماری به دانشمندان در حوزه‌های مختلف علم اهدا می‌شود. در طول تاریخ این جوایز، همیشه ابهامات و سوالاتی نیز پیرامون آن‌ها مطرح شده است؛ از میزان عادلانه بودن آن‌ها گرفته تا ذات اهدای جوایز می‌تواند مورد بررسی و پرسش قرار بگیرد. اما این مقاله تحلیلی، در پی پاسخ به سوال بنیادی‌تری است: آیا اهدای این جوایز همیشه موجب رشد علم شده و به نفع آن بوده است؟ با دیپ لوک همراه باشید…

دوره حاضر بهترین زمان کسب جوایز علمی برای دانشمندان است. چرا که افتخارات علمی فراوانی در زمینه‌های بسیار گسترده به همراه جوایزی ارزشمند وجود دارد. انجمن فیزیک آمریکا (The American Physical Society) که مجله فیزیک (Physics Magazine) را نیز منتشر می‌کند، سالانه ۷۸ جایزه به ارزش متوسط ۴۷۰۵۰۰ دلار اهدا می‌کند. از طرفی علاوه بر جایزه معروف نوبل، چندین جایزه دیگر که پشتوانه‌ای مردمی دارند مبالغی به ارزش ۳ میلیون دلار را در سال‌های اخیر برای چند دانشمند خوش‌شانس در نظر گرفته‌اند.

جوایز برای علم و دانشمندان، از چندین جهت حائز اهمیت است: این جوائز باعث رشد جایگاه علمی محققان جوان می‌شوند، موجب قدردانی از محققانی که سال‌های متمادی از عمرشان را صرف علم کرده‌اند می‌شوند، به دستاوردهای علمی مهم مشروعیت و شهرت می‌دهند و باعث جلب توجه جهانی به تحقیقات علمی می‌شوند. برای مثال اهدای سالانه نوبل در ماه اکتبر، شهرت جهانی تحقیقات مربوط به رشته‌های فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی را تضمین می‌کند. تورس هانس هنسون (Thors Hans Hansson) فیزیکدان دانشگاه استکهلم و عضو هیئت علمی کمیته نوبل فیزیک می‌گوید:

همیشه یک روز از سال، گفت و گوهای بسیار زیادی در مورد علم شکل می‌گیرد.

با این حال جوایز می‌توانند مانعی بر سر راه علم نیز باشند. این جوایز می‌توانند باعث بروز رنجش، جدایی همکاران و حتی نابودی روابط دوستانه شوند. حتی ممکن است به نابرابری‌های فعلی دامن بزنند. موضوعی که به خوبی در تاریخ جایزه نوبل قابل مشاهده است. در طول عمر ۱۲۰ ساله جایزه نوبل فیزیک تنها ۴ زن موفق به دریافت آن شده‌اند که دو نفر آن‌ها پس از سال ۲۰۱۸ می‌باشند. در مواردی حتی انتقاداتی برای جوایز جدیدتر نیز شکل گرفته است که این جوایز تنها برای تبلیغات و برندسازی مردم و سازمان‌های حامی آن‌هاست.

تحقیقات اخیر از دیگر معایب جوایز و افتخارات علمی خبر می‌دهند. از جمله این که این جوایز باعث ایجاد نگاهی غیرواقعی به علم در جامعه شده و قضاوت سرمایه گذاران در زمینه انتخاب رشته‌های مهم علمی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. جوایز علمی با وجود کثرت بالا، تنها به تعداد معدودی از برندگان همیشگی تعلق می‌گیرد. همچنین با وجود این نکته که پیشرفت‌های علمی عمدتا به وسیله گروه‌هایی متشکل از چندین دانشمند به وجود می‌آید، نگاه غالب، تحت تاثیر افتخارات انفرادی دانشمندان، به سوی تقدیر از تنها چند نابغه رفته و عملا زحمات افراد زیادی نادیده گرفته می‌شود.

هرچند برخی از کمیته‌های اهدای جوایز شروع به ایجاد برابری در این زمینه کرده‌اند، به نظر سامایا نیساناکه (Samaya Nissanke)، اخترفیزیکدان دانشگاه آمستردام و برنده جایزه بریکترو سال ۲۰۲۰  (Breakthrough Prize Foundation)، هنوز کارهای زیادی برای تبدیل این حرکت به یک جنبش فرهنگی گسترده نیاز است.

ترقی مهم برای دانشمندان و دانشجویان آن‌ها

دانشمندان حداقل از سال ۱۷۳۱ میلادی برای دست‌آوردهایشان مورد تقدیر قرار گرفته و جایزه دریافت می‌کردند. در این سال دانشمند انگلیسی استیون گری (Stephen Gray) اولین برنده مدال کوپلی جامعه سلطنتی (Royal Society’s Copley Medal) شد. با رشد و پیشرفت علم، جوایز نیز گسترش پیدا کردند. حوالی سال ۱۹۸۰، تعداد جوایز از تعداد رشته‌های علمی پیشی گرفتند؛ این افزایش نماییِ تعداد جوایز تا به امروز ادامه داشته‌است. امروزه بیش از ۳۰۰ جایزه علمی در رشته‌های فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و پزشکی اهدا می‌شود. در این میان فیزیک با اختلاف، بیش‌ترین تعداد جوایز را به نسبت تعداد محققان فعال در حوزه خود دارد.

بردن جایزه برای اشخاص، دارای سود و منفعت است و این سود تنها به دلیل افزایش شهرت آن‌ها یا جنبه مالی جایزه نیست. در یک مطالعه، برایان یوزی (Brian Uzzi) استاد رشته مدیریت دانشگاه نورث‌وسترن ایلینوی (Northwestern University in Illinois) و همکارانش متوجه شدند که محققان پس از دریافت جایزه در مقایسه با دیگرانی که جایزه‌ای نبرده‌اند، فعال‌تر می‌شوند. این گروه متوجه شدند که مزایای این جوایز از خود اشخاص فراتر رفته و به دانشجویانشان نیز سرایت می‌کند، به گونه‌ای که دانشجویان برندگان جوایز نسبت به دیگر دانشجویان هم‌رده خود سعی و تلاش بیش‌تری برای رسیدن به یک دست‌آورد علمی و کسب جایزه دارند.

البته همه جوایز یکسان نیستند. جایزه نوبل که از سال ۱۹۰۱ میلادی شکل گرفته است جایگاه ویژه‌ای در ذهن دانشمندان و جامعه دارد. بیل فیلیپس (Bill Phillips) فیزیکدان موسسه ملی استاندارد و تکنولوژی مریلند (National Institute of Standards and Technology in Maryland) که جوایز زیادی را کسب کرده است، زندگی کاری خود را به دو بخش قبل و بعد از نوبل تقسیم می‌کند. پیش از نوبل نیز فیلیپس مورد توجه همگان قرار داشت اما این توجه عمدتا از طرف دیگر دانشمندان و همکارانش در کنفرانس‌های علمی بود. پس از کسب جایزه نوبل در سال ۱۹۹۷ به خاطر سردسازی اتم‌های خنثی تا دماهای بسیار پایین، تعداد دعوت‌نامه‌های دریافتی وی بسیار زیاد شد. بسیاری از این دعوت‌نامه‌ها نیز برای سخنرانی‌های عمومی درباره موضوعات متنوعی مثل رابطه علم و دین بود.

جایزه نوبل از جهاتی دیگر نیز فیلیپس را تحت تاثیر قرار داده است. او می‌گوید پس از جایزه نوبل می‌تواند راحت‌تر سرمایه و دانشجو جذب کرده و با دقت بیش‌تری به گسترش تیم علمی خود و افزایش خلاقیت و سازندگی آن اقدام کند. فیلیپس می‌گوید:

با وجود این که من دیگر مانند سابق درگیر تحقیقاتم نبودم و شخصیت پژوهشی من تغییر کرد، کسب نوبل یک تاثیر مثبت و قدم رو به جلو بود.

جوایز کمتر شناخته شده نیز می‌توانند تاثیرات مشابهی داشته باشند. در سال ۲۰۲۰ میلادی، نیساناکه برنده جایزه ۱۰۰هزار دلاری افق‌های نو در فیزیک برای مطالعه‌اش در زمینه چگونگی ترکیب سیگنال‌های امواج گرانشی و الکترومغناطیسی برای مطالعه اجرام دوردست مانند ستاره‌های نوترونی شد. این تحقیق نمونه‌ای از تحقیقات نجومی با استفاده از چند نوع سیگنال (multi-messenger astronomy) است. از آن زمان تعداد بیش‌تری از دانشجویان دوره‌های مختلف به کار وی و پیوستن به تیم تحقیقاتی‌اش علاقه نشان داده‌اند. همچنین او به سخنرانی‌های بیش‌تری نیز دعوت می‌شود. این دعوت‌ها شامل سخنرانی در مورد موضوعات کلی‌تری می‌باشد. نیساناکه این موضوع را یک امتیاز ارزشمند قلمداد می‌کند.

رشد زمینه‌های تحقیقاتی

جوایز برای زمینه‌های تحقیقاتی نیز مفید هستند. یوزی و تیمش متوجه شدند که رشته‌هایی که برنده حتی یک جایزه شده‌اند ۴۰ درصد سریع‌تر از دیگر رشته‌های همرده بدون کسب جایزه رشد کرده‌اند. (بررسی‌های این گروه احتمال ایجاد جوایز جدید در رشته‌هایی با رشد سریع‌تر را نیز مورد توجه و کنترل قرار دادند.) جوایز باعث هیجان مردم در مورد یک رشته شده و موجب جذب توجه، سرمایه و محققان جدید به سمت آن می‌شوند. در واقع به گفته یوزی اهدای جایزه به یک رشته، راهی کم هزینه برای جذب سرمایه و توجه به سمت آن رشته است.

نمونه‌های فیلیپس و نیساناکه به خوبی بیانگر این موضوع‌اند. تا پیش از سال ۱۹۹۷ تحقیقات حوزه اتم سرد نسبتا محدود و جزئی از فیزیک اتمی بود. اما پس از آن توجه و سرمایه زیادی را به خود جذب کرد. همچنین زمانی که نیساناکه وارد حوزه نجوم چندسیگنالی شد تنها حدود ۱۲ نفر به انتشار مقاله و کار علمی در این زمینه مشغول بودند. حال این عدد به بیش از هزار نفر رسیده است. در واقع کشف امواج گرانشی در سال ۲۰۱۶ نقش مهمی در رشد این حوزه داشت. اما جایزه نیساناکه نیز بی تاثیر نبود.

به گفته پیر آزولای (Pierre Azoulay) استاد کسب و کار موسسه تکنولوژی ماساجوست (MIT) که در زمینه جوایز تحقیق می‌کند، با وجود این که تعداد کمی از دانشمندان هدف اولیه خود کسب توجه و اعتبار می‌دانند، مطمئنا امکان کسب جایزه می‌تواند آن‌ها را به تلاش بیش‌تر و رشد علمی تشویق کند. او می‌گوید:

مردم برای کسب شهرت علمی کارهای فوق‌العاده‌ای انجام می‌دهند. اقتصاددان درون من می‌گوید جوایز به این دلیل ساخته شده‌اند که باعث برانگیختن مردم برای ایجاد جهش‌هایی علمی می‌شوند، در صورتی که در نبود آن‌ها این اتفاق نمی‌افتاد.

از طرفی براساس گفته‌های هریت زاکرمن (Harriet Zuckerman) استاد بازنشسته جامعه‌شناسی دانشگاه کلمبیا که دهه‌ها سیستم‌های اهدای جوایز را مطالعه کرده‌است، این جوایز بیش از آنکه برای برندگان مهم باشد، برای اهدا کنندگان دارای اهمیت و جایگاه است. زاکرمن می‌گوید: 

اهدای جایزه در واقع راهی است برای جلب توجه و ارتقای جایگاه افرادی که پول زیادی دارند و می‌خواهند این پول را به رخ دیگران بکشند. من فکر نمی‌کنم که به جز در شرایطی خاص، این جوایز باعث تغییر رفتار دانشمندان شود.

مسئله انصاف و برابری

با وجود افزایش تعداد جوایز که باعث افزایش شانس دانشمندان برای برنده شدن می‌شود، این جوایز به صورتی نابرابر در حال تقسیم شدن میان دانشمندان هستند. مطالعات یوزی نشان می‌دهد که پس از بردن یک جایزه، احتمال برنده شدن یک جایزه دیگر بسیار افزایش می‌یابد. در سال ۲۰۱۸ او و یکی از همکارانش فهمیدند که ۶۴ درصد از برندگان، موفق به برنده شدن یک جایزه دیگر و ۱۴درصد از آن‌ها موفق به دریافت پنج جایزه یا بیش‌تر شده اند. در واقع ما شاهد شکل‌گیری یک طبقه جایزه‌بگیر علمی هستیم که نشانگر افزایش نابرابری‌ها در سطحی وسیع‌تر می‌باشد. چیزی که سخت می‌توان فهمید این است که تا چه حد اهداکنندگان جوایز به موفقیت‌های علمی و تفاوت‌های واقعی در هوش و استعداد می‌پردازند، به جای این که تنها به سمت اهدای جوایز به برندگان قبلی تمایل داشته باشند. این پدیده که ثروتمندان ثروتمندتر می‌شوند به عنوان اثر متیو (Matthew effect) شناخته می‌شود. (برگرفته از تمثالی در انجیل و در سفر متیو)

همچنین برخلاف دهه‌ها تلاش در زمینه افزایش تفاوت‌ها و گوناگونی، اکثر جوایز همچنان به دانشمندان سفیدپوست مرد تعلق می‌گیرد. برای مثال از سال ۲۰۰۰ تاکنون تنها ۸.۸ درصد از جوایز فیزیک، ۱۰.۳درصد از جوایز شیمی و ۱۸.۵درصد از جوایز زیست‌شناسی و پزشکی به زنان تعلق گرفته است. در حالی که تعداد زنان در این حوزه‌ها رشد بسیار بیش‌تری داشته است. (در حال حاضر ۲۱ درصد از فیزیکدانان، ۳۱درصد از شیمی‌دانان و ۴۰ درصد از زیست‌شناسان فعال، زن هستند.) درصد جوایزی که پیش از سال ۲۰۰۰ به زنان تعلق گرفته به شکل قابل انتظاری از این هم کمتر است.

ار آنجایی که اکثر جوایز به دانشمندانی تعلق می‌گیرد که مدت زمان زیادی را در هر رشته فعالیت کرده‌اند این نابرابری در جوایز می‌تواند به وسیله وجود نابرابری در تعداد دانشمندان در گذشته توجیه شود، اما یوزی معتقد است که این موضوع به تنهایی نمی‌تواند توجیه‌گر وجود چنین اختلاف زیادی در تقسیم جوایز باشد. او می‌گوید:

با توجه به وجود تبعیض‌های جنسیتی موجود در جامعه، انتظار می‌رود که جامعه علمی نیز تحت تاثیر قرار گرفته باشد.

چنین مباحث پرمخاطبی که در مورد جوایز و رابطه آن با جنسیت وجود دارد می‌تواند باعث تغییرات مثبتی شود. ژوسلین بل بورنل (Jocelyn Bell Burnell) در زمانی که دانشجوی تحصیلات تکمیلی دانشگاه کمبریج در سال ۱۹۶۷ بود موفق به کشف تپ‌اخترها (ستارگانی با تشعشعات رادیویی) شد. محرومیت وی از نوبل سال ۱۹۷۴ برای این کشف که تنها به استادش آنتونی هویش (Antony Hewish) تعلق گرفت، بحث‌هایی در زمینه اهدای نوبل به دانشجویان به همراه اساتیدشان ایجاد کرد. در ابتدا بل بورنل معتقد بود که حقی برای دریافت این جایزه نداشته‌است، اما در اظهارات اخیرش پیشنهاد داده است که دانشجویان نیز باید در شهرت کسب شده از دست‌آوردهای علمی با اساتیدشان سهیم باشند، موضوعی که در حال حاضر به شکل گسترده‌ای رعایت می‌شود. این مورد همچنین باعث افزایش توجه عامه به گوناگونی جنسیتی برندگان نوبل در چند دهه اخیر شده‌است.

علم تحریف‌شده؟

برای مدت‌های متمادی اکثر جوایز به وسیله موسسات و ارگان‌های علمی ساخته و مدیریت می‌شدند. اما در سال‌های اخیر گروه مشخصی از خیرین ثروتمند جوایزی با ارزش بالا را ایجاد کرده‌اند. برای مثال جایزه بریکترو مبلغی تا ۳میلیون دلار را شامل می‌شود. برخی دانشمندان چنین تلاشی را که باعث جلب توجهات زیادی به علم شده و دانشمندان را از تلاش در زمینه جذب توجه و سرمایه تا حد زیادی بی‌نیاز می‌کند، تشویق می‌کنند.

اما برخی دیگر از دانشمندان در مورد نگاه تظاهرگرایانه و پر زرق و برق اهداکنندگان این جوایز که در میهمانی‌های پرخرج، حضور افراد مشهور (به اصطلاح سلبریتی) و بی توجهی به رسوم و قواعد معمول در انتخاب برندگان نمایان می‌شود، نگران هستند. برای مثال بنیاد جایزه بریکترو میلیون‌ها دلار را صرف نظریه پردازانی می‌کند که ایده‌هایشان هرچند خلاقانه و زیباست، هنوز به اثبات شهودی نرسیده است. در حالی که جایزه نوبل تنها به ایده‌هایی تعلق می‌گیرد که از نظر تجربی و آزمایشگاهی نیز تائید شده باشند.

خیرین و اهداکنندگان این جوایز ممکن است در میان جامعه علمی پذیرفته شده باشند. برای مثال آلفرد نوبل خود در ابتدا یک مخترع بود. اما این جوایز می‌توانند مسیر پول را به سمت رشته‌ها و زمینه‌هایی ببرند که بیش‌تر برای عامه مردم جذاب هستند (مانند کیهان شناسی یا نظریه ریسمان). در حالی که دانشمندان ممکن است خود نظر دیگری برای محل هزینه این مبالغ داشته باشند. باها بالانتکین (Baha Balantekin) فیزیکدان دانشگاه ویسکانسین مدیسون (Wisconsin-Madison) و عضو کمیته جوایز جامعه فیزیک آمریکا می‌گوید:

افراد و شرکت‌های خصوصی علائق و تفکرات خود را دارند و این تفکرات الزاما با نگاه کلی موجود در جامعه علمی یکسان نیست. همین موضوع می‌تواند سبب تحریف و تغییر مسیر علم شود.

.

شهرت همواره با مسئولیت همراه است

برندگان جوایز همواره تاکید می‌کنند که کسب جایزه به معنی داشتن یک برتری خاص و ویژه نیست. از طرفی این جوایز سبب می‌شود که آن‌ها احساس مسئولیت کرده و مانند یک الگو برای دیگران رفتار کنند. نیساناکه می‌گوید:

برای من کسب این جایزه مفهومی فراتر از شخص خودم دارد. ممکن است شخص دیگری مرا ببیند و با خود بگوید وقتی سامایا توانست چرا من نتوانم.

علا‌وه بر این بردن جایزه باعث شد که نیساناکه نیز پس از آن در اهدای جوایز به دیگران نقش داشته باشد. و این موضوع است که برای او دارای ارزش و معناست. نیساناکه می‌گوید:

در ابتدا من فکر می‌کردم که جمع آوری نام کاندیداهای این جایزه ارزش وقت گذاشتن را ندارد. اما حال که تاثیر این جایزه را می‌بینم نظری متفاوت دارم.

 بل بورنل با وجود این که به جایزه نوبل نرسید، هدایا و افتخارات زیاد دیگری دریافت کرد. از جمله در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۱۸ موفق به دریافت مدال کوپلی (به عنوان دومین زنی که تا به حال این مدال را برنده شده‌است) و جایزه بریکترو در فیزیک بنیادی شد. او کل مبلغ ۳میلیون دلار را صرف ایجاد یک بورسیه برای حمایت از دانشجویانی از میان فارغ‌التحصیلان زن، اقلیت‌ها و پناهندگان کرد تا بتواند در جهت رشد علمی افرادی که در جامعه فیزیک کم‌تر دیده شده‌اند، کمک کند.

به سوی تغییر

هر از چند گاهی تلاش‌هایی در جهت تغییر شیوه اهدای جوایز علمی بروز می‌کند. تعدادی از دانشمندان مطرح، در یک نامه سرگشاده در سال ۲۰۰۹ این ایراد را به بنیاد نوبل وارد کردند که نتوانسته‌است با روند تغییرات در جامعه علمی همراه شود. برای مثال بنیاد نوبل هنوز جایزه‌ای در زمینه تغییرات اقلیمی اهدا نمی‌کند. عده‌ای نیز باور دارند که بنیاد نوبل باید به اندازه افراد به گروه‌های علمی نیز بپردازد و برای آن‌ها نیز جوایزی در نظر بگیرد.

همچنین ابتکاراتی با هدف افزایش تنوع در اهدای جوایز برای نمایش وجود آن در جامعه علمی شکل گرفته است. برای مثال انجمن فیزیک آمریکا پیشنهاد کرده‌است که اعضای کمیته‌های علمی به صورت دوره‌ای تغییر کنند و منتخبان نیز ترجیحا از میان افراد نزدیک به اعضای کمیته انتخاب نشوند. بنا به گفته جیکوب رابرتسون (Jacob Robertson) مدیر افتخاری جامعه فیزیک آمریکا، یکی از وظایف جدید این مجموعه بررسی قوانین تضاد منافع است که احتمالا باعث تغییراتی گسترده می‌شود. کمیته نوبل نیز کاندیدهای مورد نظر خود را از میان گروهی شامل صدها عضو هیئت علمی و محققان از سراسر جهان و به شکل دوره‌ای انتخاب می‌کند تا مطمئن شود هیچ فیزیکدان دارای صلاحیتی نادیده گرفته نمی‌شود.

با این حال برخی از تغییرات نیز در جهتی برعکس عمل کرده و باعث کندی این حرکت رو به جلو شده‌اند. برای مثال بریتانیا بررسی پیشینه مهاجرتی را برای کاندیدهای جوایز علمی الزامی کرده است. براساس یافته های یوزی و گروه تحلیلش، احتمال این که برندگان این جوایز ملیت آمریکایی یا اروپایی داشته باشند و یا مرد باشند بیش از دیگر جوایز در بقیه نقاط جهان است. به نظر می‌رسد که نحوه استفاده بریتانیا از اهدای جوایز (در جهت قوانین مهاجرتی) سبب کاهش تنوع و گوناگونی برندگان می‌شود. یوزی می‌گوید:

اگر به جوایز از دیدگاه سیاسی نگاه کنیم در نهایت، قداست و احترام آن‌ها نادیده گرفته شده و از بین می‌رود.

در پایان یک مسئله باقی می‌ماند: در حالی که دانشمندان هر روز برنده جایزه می‌شوند، آیا خود علم نیز برنده شده و پیشرفت می‌کند؟

منبع: physics.aps.org